CHẤN THƯƠNG THỂ THAO XẢY RA NHƯ THẾ NÀO?

06/04/2024

Chấn thương thể thao luôn là một mối quan tâm hàng đầu đối với y học nói chung và y học thể thao nói riêng, đã có rất nhiều mô hình được đề xuất để mô tả cơ chế chung gây nên chấn thương thể thao của các tác giả từ khắp nơi trên thế giới. Một khi biết được cách thức mà chấn thương hình thành, chúng ta có thể tìm ra những biện pháp phòng ngừa hiệu quả cho vận động viên. Bài viết này sẽ lược qua khái niệm về sơ đồ chấn thương thể thao và những thay đổi của nó theo thời gian, sau đó đến với sơ đồ đang được đội ngũ y tế của tổ chức bóng đá hàng đầu thế giới – Barcelona sử dụng trong thực tế.

Khái niệm

Sơ đồ chấn thương thể thao là gì?

Sơ đồ chấn thương thể thao, một cách đơn giản là sơ đồ minh họa thể hiện các yếu tố nguy cơ, thành phần lẫn các sự kiện thúc đẩy khiến chấn thương diễn ra. Sơ đồ này cung cấp cho người đọc cái nhìn tổng quan, nắm được các thành tố và mối liên hệ giữa các thành tố đó, để có thể hiểu sâu hơn và có hệ thống về bản chất của chấn thương thể thao.

Vì sao chúng ta cần sơ đồ chấn thương thể thao?

Khi chơi thể thao, chấn thương luôn là nỗi ám ảnh của tất cả mọi người, việc hiểu rõ bản chất của chấn thương sẽ giúp chúng ta giảm đi sự sợ hãi, tăng cường sự tự tin và phong độ thi đấu, đồng thời giúp tìm ra giải pháp để hạn chế chấn thương và đặc biệt là phương án dự phòng chấn thương, bao gồm dự phòng khi chấn thương chưa diễn ra và dự phòng tái phát chấn thương. 

Các sơ đồ theo dòng thời gian

Sơ đồ tổng quan về cơ chế chấn thương của Meeuwisse năm 1994

Đây là sơ đồ đầu tiên khái quát hóa về cơ chế chung của chấn thương thể thao, được trình bày bởi Meeuwisse trong tạp chí Clinical Journal of Sports Medicine, xuất bản năm 1994.
Ở sơ đồ này tác giả đã phân thành hai nhóm yếu tố nguy cơ chính là yếu tố nguy cơ nội tại yếu tố nguy cơ ngoại lai, vận động viên đồng thời phơi nhiễm với cả hai nhóm yếu tố nguy cơ này được xem là vận động viên nhạy cảm với chấn thương, khi có sự kiện thúc đẩy sẽ dẫn đến chấn thương. Ở dưới cùng, chúng ta có thể thấy thanh phân loại mức độ liên quan mật thiết với chấn thương, càng ở xa về đầu bên trái, mức độ liên quan mật thiết giảm dần. Tuy nhiên trong mô hình này, tác giả chỉ gói gọn yếu tố nguy cơ nội tại trong bốn nội dung: tuổi tác, độ linh hoạt, tiền căn chấn thương và tạng người khiến sơ đồ phản ánh chưa đủ mức độ phức tạp của huấn luyện và thi đấu thực tế.

    Sơ đồ cơ chế chấn thương của Bahr và các cộng sự năm 2005

    Nằm trong số 39 của tạp chí British Journal of Sports Medicine, sơ đồ này về cơ bản có cùng định hướng tuy nhiên Bahr và các cộng sự đã có một số cải biên từ sơ đồ đầu tiên của Meeuwisse.
    Những yếu tố nguy cơ nội tại đã được mở rộng ra, bao gồm kĩ năng của người tham gia thể thao, hay mức độ thể chất. Tương tự, phần yếu tố nguy cơ ngoại lai được minh họa rõ ràng hơn bằng các ví dụ, như trong các yếu tố thuộc về môi trường sẽ bao gồm các vấn đề về thời tiết, loại mặt sân thi đấu, tình trạng bảo trì sân bãi v.v.. Đối với sự kiện thúc đẩy, nhóm tác giả cũng thêm vào nhiều chi tiết như tình huống trên sân, lối chơi của bản thân hay đối thủ.
    Những cải biên ở sơ đồ này chủ yếu mở rộng, bổ sung thêm cho các thành phần sẵn có, nhưng vẫn chưa thể hiện được những gì xảy ra với vận động viên sau khi chấn thương xảy ra.

      Sơ đồ chấn thương mang tính động – lặp lại của Meeuwisse và các cộng sự năm 2007

      Meeuwisse và các cộng sự đã đưa ra sơ đồ thứ hai, sau 13 năm từ sơ đồ đầu tiên, cùng trên tạp chí Clinical Journal of Sports Medicine.
      Ngoài những nét tương đồng đã thấy ở các sơ đồ trước như yếu tố nguy cơ nội tại, yếu tố nguy cơ ngoại lai, sự kiện thúc đẩy, có hai điểm khác biệt lớn cần được quan tâm ở sơ đồ này:
      Điểm đầu tiên, khi chúng ta nhìn theo hướng đi mũi tên trong sơ đồ, thấy được rằng kể cả khi vận động viên tiếp xúc với tất cả thành tố cũng không đồng nghĩa người tham gia thi đấu chắc chắn sẽ bị chấn thương.
      Điểm thứ hai, sau khi vận động viên bị chấn thương, mọi việc không chấm dứt ở đó. Trong đa số các trường hợp với chấn thương nhẹ và vừa, người chơi thể thao sẽ hồi phục, thích nghi với tình trạng mới của mình và tái tham gia lại các hoạt động thể thao – tiếp xúc với các yếu tố nguy cơ mới. Điều này hình thành lên tính chất nổi bật của sơ đồ: tính động – lặp lại hay vòng xoáy bệnh lý của chấn thương. Tính động của sơ đồ được thể hiện bằng dòng chảy hồi phục, thích nghi, tái tham gia khiến cho các sự kiện tiếp diễn trong vòng lặp. Chỉ trong trường hợp chấn thương quá nặng, không thể hồi phục được, buộc phải rút lui khỏi việc tham gia thể thao, vòng lặp mới chấm dứt.

      Các sơ đồ trên ít nhiều đều đã giúp hiểu hơn về cơ chế chấn thương, tuy nhiên có một khía cạnh chưa được đề cập đến là hiệu quả của tập luyện hay các sự chuẩn bị cho thi đấu. Điều này đưa chúng ta đến với sơ đồ cuối cùng, hiện nay đang được câu lạc bộ bóng đá Barcelona sử dụng trong thực tế và giảng dạy. 

      Sơ đồ đang được sử dụng tại câu lạc bộ bóng đá Barcelona hiện nay

      Sơ đồ cơ chế chấn thương – tải lượng của Windt và Gabbett năm 2016, British Journal of Sports Medicine

      Về mặt cấu trúc, sơ đồ này cũng là sơ đồ mang tính động – lặp lại, gồm các thành phần là yếu tố nguy cơ nội tại yếu tố nguy cơ ngoại lai với các sự kiện thúc đẩy.
      Ở phía bên trái của sơ đồ, yếu tố nguy cơ nội tại bắt đầu với thành tố tiền căn chấn thương đứng riêng lẻ giúp nhấn mạnh đây là một thành tố quan trọng trong việc tái phát chấn thương, phần còn lại đã được chia nhỏ ra thành các yếu tố có thể thay đổi được (sức mạnh, khả năng kiểm soát thần kinh cơ, mức độ hồi phục của mô) và các yếu tố không thể thay đổi được (tuổi tác, giới tính, giải phẫu).
      Điểm khác biệt đáng chú ý nhất cần được nhấn mạnh ở đây là sự tham gia của thành tố tải lượng. Tải lượng sẽ bao gồm cả lượng tập luyện trong quá trình quá trình chuẩn bị trước khi thi đấu và lượng đến từ quá trình thi đấu thực tế. Tải lượng sẽ đưa đến hai đáp ứng: hiệu ứng tích cực – tình trạng thể chất tốt hoặc hiệu ứng tiêu cực – tình trạng mệt mỏi. Ví dụ, khi tập luyện cường độ quá mức, không đủ thời gian để hồi phục, có thể dẫn đến sự mệt mỏi, căng thẳng hoặc tệ hơn là chấn thương. Tuy nhiên khi chương trình tập luyện được thiết kế hợp lí, có thể giúp cho vận động viên có được tình trạng thể chất tốt, đạt được hiệu quả cao trong thi đấu. Cả hai hiệu ứng này như hai cán cân trên cùng một bàn cân, có thể tác động lẫn nhau và hiệu ứng nào trội hơn sẽ tác động vào các yếu tố thay đổi được (sức mạnh, khả năng kiểm soát thần kinh cơ v.v.) thuộc yếu tố nguy cơ nội tại.
      Sau khi bị ảnh hưởng bởi tải lượng các vận động viên tiếp xúc với nguy cơ ngoại lai (vòng tròn màu vàng) trở nên nhạy cảm với chấn thương. Theo dòng chảy, sự kiện thúc đẩy sẽ đưa đến hai kết cục: chấn thương và không chấn thương.
      Đối với những vận động viên không bị chấn thương, dưới sự tác động của tải lượng, sẽ làm mới các yếu tố nguy cơ nội tại thay đổi được, từ đó bước vào vòng lặp mới với những yếu tố nguy cơ mới.

      Tải lượng tập luyện, các hiệu ứng tích cực/tiêu cực là những chủ đề lớn nên chúng tôi sẽ bàn đến trong những bài viết khác

      Kết luận

      Sau khi tìm hiểu qua các sơ đồ chấn thương thể thao, đặc biệt là sơ đồ cuối cùng của Windt và Gabbett, chúng ta đã có được góc nhìn tổng quan về chấn thương trong thể thao, những thành tố nào góp phần đưa đến chấn thương, từ đó áp dụng cho từng môn thể thao riêng biệt.
      Điều này đóng vai trò quan trọng trong việc tầm soát các yếu tố nguy cơ chấn thương và khi nắm rõ được vấn đề, chúng ta có thể đưa ra được các giải pháp phù hợp nhằm mục đích cuối cùng là nâng cao hiệu suất tập luyện, thi đấu trong khi vẫn đảm bảo tối thiểu hóa nguy cơ chấn thương.

      Tài liệu tham khảo:

      1. Barcainnovationhub: Professional Diploma Team Sports Physician – A Best Practice Approach to Workload Monitoring.
      2. Meeuwisse, W. H. (1994). Assessing causation in sport injury: a multifactorial model. Clinical Journal of Sports Medicine (4), 166-170.
      3. Bahr, R., & Krosshaug, T. (2005). Understanding injury mechanisms: a key component of preventing injuries in sport. British Journal of Sports Medicine (39), 324-329. doi: 10.1136/bjsm.2005.018341.
      4. Meeuwisse, W.H., Tyreman, H., Hagel, B., & Emery, C. (2007). A dynamic model of etiology in sport injury: the recursive nature of risk and causation. Clinical Journal of Sports Medicine, 17(3), 215-219. doi: 10.1097/JSM.0b013e3180592a48.
      5. Windt, J., & Gabbett T. J. (2016). How do training and competition workloads relate to injury? The workload-injury aetiology model. British Journal of Sports Medicine, 51(5), 428-435. doi: 10.1136/bjsports-2016-096653.